Dr. H. OWNUK :
Taryh bilen edebiýat pudaklarynyň biri-biri bilen aýrylmaz baglanyşygynyň bardygy, olaryň kökiniň bir çeşmeden gözbaş alýandygyny, irginsiz görkezýär.
Taryhy senetleriň üsti bilen döwriň edebiýtynyň ýüzini açmak we edebiýat serişdeleriniň üsti bilen hem taryhy wakalaryň üstüni açmak, diňe bir taryhçy däl-de, oňa edebiýatçy bolmagy hem talap etýär.
Taryhymyzda, Jahanşanyň diwanyny we ol döwürde bolup geçen taryhy hadysalardyr wakalara göz aýlap çykanyňda welin, taryhda ýene-de bir gezek, bu iki ylymyň üsti bilen emma, bu sapar edebiýatymyzyň gözbaşyny haysy döwürlerden alýandygyny we onyň janeri hem gahrymanlarynyň ol döwüre degişlidigi we ýene-de, onuň nä derejede, biri-biri bilen baglanyşygynyň bardygyna göz ýetirýärsiň.
Saýatly – Hemra lyrikasynyň Jahanşa Hakykynyň durmuşy ýaşaýyşy bilen baglanyşygy hakynda
Has irki döwürlerden, baryp Orta asyrlardan gelip ýeten Saýatly Hemranyň dessany, türkmen halkynyň arasynda mydama diýlen ýaly ürç edilip okalypdyr. Bu dessanyň ýazyjysy hem haýsy döwüre degişlidigi hakyndaky maglumatlar, şugüne çenli öz näbelliliginde galýar. Elbette bu dessanda käbir setirlerde mekan atlarynyň berilmegi, bu işiň zamany we mekany hakynda hem onuň janeri barada oýlanmalar döretýär.
«Jahanşa Hakykynyň Diwany» — nyň ilkinji çapynyň miweleri
Garagoýunly Türkmenleriniň belent mertebeli aryp soltany mürze Jahanşanyň durmuşy we ýaşaýyşy hakyndaky bolup geçen wakalary we hal-ýagdaýlaryny, onuň 1014-nji ýylda Tähranda «Behjet» neşriaty tarapyndan täze chap bolan «Diwan-i Jahanşa Hakyky» atly eserine göz aýlap çykanyňda welin, «Saýat-Hemra» destanynyň baş gahrymanlarynyň durmuşy we ondaky bolup geçýän hadysalar bolsa, bu döwüriň belli-belli wakalary bilen has gabatlaşyar we bir meňzeş janeriň üstünden gabat getirýär.
Orta asyrlarda (1400-1500) – nji ýyllarda, Eýranda Türkmenleriň nesilşalygynyň Mongollaryň çozuşyndan soň, güýç-kuwwata eýelenmegi we Garagoýunly Türkmenleriniň “Abu Il-Nasr (Ýeňiş atasy)” lakamyny berilen serkerde başysy soltan Garaýusup Töremişhan Batyryň Teýmurylara garşy eden üstünlikli hereketleri hem-de, şol döwür Töwriz (Tebriz) şäheriniň türkmen paýtagty edilip saýlanmagy, bu şäheriň günsaýyn merkezleşmeginiň ýokarlanmagy bolsa, bu wakalaryň ýüze çykmagyna serenjamlaşyar. Wenetsýaly (Venezia, Venetian ya-da Venice) patyşalary we Watikan (Vatican) popalarynyň tarapyndan Töwrize ogryn-dogryn gelip-gitýän işöwür tütjärleriniň sany günsaýyn köpelmegi we olaryň Garagoýunly we Akgoýunly Türkmen patyşalarynyň we mürzeleriniň huzuryna gelip-gidip, olar bilen ýakyn gatnaşyklary ýola goýup, Günbatarda bolup geçýän ýagdaýlary bilen ýakyndan tanyş edip durupdyrlar.
Osmanly imperiýasynyň patyşasy soltan Muhammet Fatihiň Konstantinopoly («Constantinople», bu şäherin öňki ady «Byzantine» soňlarda bolsa, “Islambol”, — diýilip atlandyryldy!) açmagy we Günbataryň bir uly strategiki ýurtlarynyň musulman türkmenleriniň golastyna düşmegi, Wenetsýaly hem Europadaky patyşa we emeldarlarynyň ünsüni özüne çekip, olary alada galdyrýar. Şol esasda olar Osmanlylaryň garşysyna dürli syýasatlara baş goşupdyrlar.
Europa patyşalary hem Watikan emeldarlary tarapyndan Türkmen döwletleriniň arasyndaky gadymy Rim imperiýasyndan yeke-täk galan Trebizondyň patyşasy Aleksis IV bilen, bu täze güýç — kuwwata eýe bolan Türkmen döwletleriniň arasynda maşgala gatnaşyklaryny ýola goýulmagyny makullaşdyrypdyrlar. (Diwani-Jahanşa Hakyky, gör. 29-nji sah.)
Soltan Garaýusup Töremişhan Garagoýunlynyň huzuryna Europa hem Wenetsýadan Töwrize gelýän tütjärler, Zenjan soltaniýesindäki ýaş mürze Jahanşanyň hem huzuryna gelip, Günbatar ýurtlaryndan hem olaryň patyşalaryndan dürli maglumatlar berip durupdyrlar. Olaryň arasynda Trebizondyň soňky patyşasy Aleksis IV – iň hem tarapyndan ýörite teklip bilen gönükdirilen ilçiler we içalylar, Günbataryň syýasatlaryny ýöriteleşdirmek üçin onuň köşgünden, türkmen däp-dessurlary boýunça 16 ýaşynda öýlendirilen, 21 ýaşyndaky şahyrana gözýetimli görkane göwünli mürze Jahanşanyň ýanynda, Aleksis IV-iň gyzy şazada Joan Beygim (Jan beýgim hatyn) hakynda gözel-gözel gürriňler berilipdir. Şol günleriň dowamynda, gözelliginiň waspy asmany sarsdyran meleke “Jan beýgim (Joan)” şazadanyň gözel keşbi, ýaş köňülli we romantik zehinli murzäniň göz öňünden gitmändir we ol hakda berilýän waspnamalar onuň aňyndan çyka bilmändir. Ol Tre/spnbizondyň patyşasy Aleksis IV – iň gyzy meleke Jan Beýgimi düşünde-de, görüpdir! …
Bu waka Jahanşanyň diwanynda bir naçe setirlerde öz beýanyny tapýar. Onuň “sendedir” atly goşgusyndan bir-iki setiri mysal alýarys:
Eý melek sima ne Jan sen? Bajheyi rahman sendedir.
Mushapi hakdyr jemalyň şerhi burhan sendedir.
Nafizuli jawid az an säd ämr turar aly,
Jümle älem seniň zenniň, çi perman sendedir? … [Jahansa Hakyky gor. … sah].
Aşakda Jahanşanyň “Eder” atly goşgusyndan 1-2 setiri mysal getirýäris:
Hap içinde görmişem bir ýari gül ruhsary kim,
Ýusupy Missri ony ýüz wejh bilen tagbir eder.
Çun Hakykynyň iki älemde sensiň dilberi,
Janyny ýolunda gurban kylmasa tagsyr eder. … (Diwani Jahansha Haghighi, gor.157 sah.)
Bu hadysa romantik we ýaş düşünjeli mürze Jahanşanyň sabr-u kararyny galdyrmandyr. Ol bu waka barada Garry atasy Garamämet Türkmen bilen maslahata girişipdir. Jahanşa 20 ýaşynda wagty kakasy(dädesi) soltan Garaýusup dünýäden gitýär. Yşkyň söwdasyna ulaşan 21 ýaşyndaky murze Jahanşa garry kakasy Garamämmet Türkmen bilen bu hadysanyň dowamynda, Trebizond şäheriniň ýakynyndaky “Gyzyl Alma” şäherçesindäki Jan Beýgimiň huzuryna gitmekçil bolyarlar. …
Saýatly – Hemranyň hem dessanyndaky Töwriziň(Tebriz) hökümdary Ahmat patyşanyň ogly murze Hemra, Günbataryň patyşasynyň ýurdundan bolan Saýat hany şeýle taryplamaklary bilen düşünde görüp, oňa aşyk bolupdyr. Bu iki wakanyň arasynda inkär edip bolmajak bir meňzeş janeriň üstünden gabat gelýäris. Bu eserde görünýän meňzeşlikler ýönekeý ýerine tütänden däl-de, eýsem onuň bir kökden gözbaş alýandygyny aýdyňlaşdyryar. Bu ýerde diňe atlar tapawutlanyar.
Şu Gelip çykan netijä üns beriň:
“Oglunyň (Hemranyň ýa-da, hakykatda Jahanşanyň) bu hal – ýagdaýyna takat getirmedik Ahmat patyşa (Garamämmet Türkmen) ony aýry ýurdyň patyşasynyň gyzy Saýadyň (Jan Beýgimiň) huzuryna özi bilen alyp gitýär. (meňzeş janer).
Bize gelip ýeten taryhy materiallaryň mazmunlarynda nähilli maglumatlara gabat gelýäris?
Persian text:
« … در مورد ايّام جوانی جهانشاه نيز اطّلاعات دقيقی در دست نيست. امّا بر اساس اطلاعات منابع موجود تاريخی، او در ۱۶ سالگی ازدواج و حاکميّت را در شهرسلطانيّه زنجان شروع مي کند که پایتخت الجایتو (خدابنده) بود. جهانشاه در سن ۲۱ سالگی، درسال ۱۴۲۰/م. دوباره ازدواج می کند ولی این بار با دختر امپراطور طرابوزان آلکسی چهارم بنام شاهزاده جان بیگیم خاتئن ازدواج ميکند.* البتّه وی در آن اياّم همسری بنام «سروناز» نيز داشته است. در اين ميان هنوز بطور دقیق آشکار نیست که آیا دختر امپراطور طرابوزان جان بیگیم همان «سروناز» بوده، يا اينکه او همسر ديگر (تورکمن) جهانشاه می باشد؟ چرا که وی چندين بار از اختلافات بين جهانشاه و پسرش حسنعلی ممانعت کرده بود.» (دیوان جهانشاه حقیقی، ص. ۲۱ ).
Terjimesi:
“ … Jahanşanyň ýaş döwründen takyk maglumat bolmasa-da, käbir çeşmeleriň berýän rowaýatlarynyň esasynda, ol 16 ýaşynda durmuş gurup, Aljaýtu (Hudaýbende) Teýmuriniň Zenjan ülkesindäki soltaniýa köşgünde öz hökümdarlygyny ýöredip başlayar. Jahanşa 1420 –nji ýyl, 21 ýaşynda ikinji sapar Trebizondyň imperatury Aleksis IV-iň gyzy şazada “Jan Beýgim” bilen hem durmuş guryar. Käbir rowaýatlaryň bellemegine görä, şol bir wagtyň özünde onuň “Serwiniýaz” atly maşgalasy hem bolupdyr. Elbette has takyky anyk belli däl, imperaturyň gyzy “Jan Beýgim” şol “Serwiniýaz” my ýa-da, “Serwiniýaz” Jahanşanyň beýleki bir türkmen maşgalasy bolupmy?! Sebäbi ol maşgala ençeme gezek Jahanşa bilen onuň ogly Hasanalynyň arasynda, ylalaşyk döredipdir!”. …
Saýatly – Hemranyň dessanynda şeýle setirlere gabat gelýäriş:
“ … Ondan soň, Saýat han Aşyk Ahmady çagyrdyp getirtdi, we aýytdý “Eý baba indi ogluňy bize tabşyryp özüňiz gidip mal-u mülkleriňize serenjam beriň! – diýdi.
Onda Aşyk Ahmat naçar bolup bir söz aýytdý
Indi men gider boldym Häzirbegjana(Azyrbaýjana),
Saýat han Hemrany saňa tabşyrdym.
Sizleri tabşyrdym kadyr subhana,
Saýat han Hemrany saňa tabşyrdym. …
Görşüňiz ýaly Saýat – Hemranyň bu lyriki eserinde gahrymanlaryň “mekany” we “zamany” hakynda aýdyň beýan edilýär. Bu günki gün bu mysallar bu eseriň haýsy döwre degişlidigini hem ondaky mekanlaryň ady bolsa, onuň aýdyň mysallary bolup duryar. Ýa-da, aşakdaky edebiýatda “Töwriz(Tebriz)” şäheriniň ady hem takmynan bu bentleri döreddeniň salgysy gabat gelýär:
Asly arap atly Genjie mähälläm,
Töwriziň begleri sonam geldimi?” (Diwan-i Jahansha Haghighi, gor. 33-32 sah.)
Birinji setirde goşguny düzen (lyrikany ýazan) ýazyjy şahyryň adynyň klassik ylmy çeşmelerde berilişI ýaly arapça ýagny “Asly arap atly” we şäheriniň ady boplsa, “Genje” mähällesi bolandygyny beýan edilýär.
Ikinji bentde; «Töwriziň begleri …» hem hut Jahanşanyň özi bolup, Serwiniýazyň dilinden beýan edilýär!.
Garamämmet Türkmeniň döwründe onuň edermen ogly Garaýusup Batyr, Teýmurilere garşy eden iki möhüm söweşinde üstünlik gazanany sebäpli, Garamämmet Türkmen öz haýaty döwründe Garaýusuby ornuna saýlaýar we soltanlygy oňa tabşyryar.
Ýokarda belläp geçişimiz ýaly, Jahanşa 20 ýaşyna baranda, soltan Garaýusup dünýäden gitýär. Garamämmet Türkmen onuň ornuna, Garaýusubyň uly ogly Garaisgenderi ýurt ýolbaşçylygyna geçirýär. Jahanşa 21 ýaşynda Trebizondyň patyşasy Aleksis IV – iň gyzy meleke Jan Beýgim bilen öýlenenden soň olaryň köşgünde birnaçe wagtlap ýaşaýar. Ol garry kakasy Garamämmet Türkmeniň ölüm hala düşenini eşidip, Jan Beýgimi özi bilen alyp Töwriz şäherine dolanyp gelýär. …
Garaisgender Ermenileriň ýurdunda özüne “Ermen patyşasy” lakamyny berip, ykrar etýär. Ol ýurdyň beýleki ýerlerine ahmiýet bermändir! Garaisgender Ermenistany abadanlaşdyrmakda has uly sarpa goýsa-da, Garagoýunlylaryň golastyndaky beýleki ýurtlaryna ahmiýetsiz garapdyr. Bu mesele öz yzgiderli netijesinde Jahanşa bilen onuň arasynda näsazlyk döretýär.
Ikinji bir tarapdan Sahruh Teýmury (Soltan Garaýusup Töremişhanyň gyzy, Jahanşanyň uýasy “Göwherşat beýgim”, Şahruhyň hem maşgalasydygyny ýatdan çykarmaňyz!) öz düýbi gowşan döwletiniň synmagynyň öňuni almak üçin, bu näsazlyklardan öz bäbidine peýdalanmagy maksat edinýär. Ol Jahanşany, Garaisgenderiň garşysyna çykyp, ýurdy öz patyşalygyna geçirmäge teklip edipdir. Taryhda berilýän maglumatlara görä, Töwriziň “Sufian” düzlüginde bolup geçen söweşde, Jahanşa, Garaisgendere üstün çykyar. Jahanşa, Teýmurileriň nesilşalygynyň ýiti we näzik syýasatly patyşasy Şahruh bilen emma, ylalaşyga ýetipdir.
Horezmşalyklar imperaturlygy synanda, Mongollaryň eline düşen Türkmen täç-u tagtyny hem tagma – nyşanlarynyň hemmesini Şahruhyň tarapyndan Jahanşa gowşurylýar we Garagoýunly döwleti ykrar edilýär. Bu waka Mongollaryň çozuşlaryndan soň, Türkmen döwletiniň taryhda ikinji bir gezek resmileşmeginde hem aýgytly üstünligi hökmünde, uly ähmiýete eýe bolup durýar.
Berilýän senetler boýunça, Jahanşa 36 ýaşynda bütin Türkmen hem häzirki Eýran ýurtlarynyň esli böleklerini eýeläp taryhda ýene-de, bir gezek Türkmenleriň uly soltanlygyny ýöretýär. …
Gönezlik (Janer): Umuman jemläp alanymyzda, Mürze Jahanşa (Mürze Hemra) 21 ýaşynda Jan Beýgimiň (Saýat hanyň) söýgüsine ulaşýar. Ol garry kakasy Garamämmet Türkmen (Ahmat patyşa) bilen Jan Beýgimi görmäge onuň Trebizondyň ýakynyndaky köşgüne (Gyzyl Alma şäherçesi)-ne ugraýarlar. Bu yşky waka üstunlikli amala aşyrylandan soň, Jahanşanyň (Mürze Hemranyň) Garry kakasy Garamämmet Türkmen (Ahmat Patyşa) Töwriz şäherine dolanyp gelýär. Jahanşa esli wagt ol ýerde ýaşap, Garry kakasynyň ölüm hala düşenini eşiden badyna, Meleke Jan Beýgimi, özi bilen alyp, Töwriz şäherine dolanyp gelýär. …
Netije (açyş): Saýatly – Hemra dessanynyň janeri, Jahanşanyň real durmuşyna baglylykda, şol bir dürli wakalaryn içindäki bolup geçen yşky wakajyklaryň lyriki görnüşindäki beýany bolup durýar. Ol dürli hadysalar bilen hemra bolup, bir wagtyň özünde amala aşyrylypdyr. Ol Jahanşa Hakykynyň real durmusynyň hakyky “Yşknama”-sy dyr.
*********************************
“Saýat” sözüniň il arasynda “ly” goşulmasy hakynda oýlanmalar:
Ýokarda “Saýat” sözi kä halatlarda, “Saýatly” diýilip berilmeginiň hem öz sebäpleri bar. “Saýat – Hemra” dessanynyň adyny il arasynda aýdylanda welin, oňa “Saýatly – Hemra” diýilmeginiň hut özi hem ýönekeý ýerine gelip çkmandyr!
Taryh çeşmelerinde türkmen taýpa-tireleriniň lakamyny atlandyrylanda, oňa “ly”, “lu” we “luý” ýaly goşulmalary berilipdir. Onuň hem düýp gelip-çykyşy esasan orta asyrlarda türkmen taýpa-tireleriniň at goşulmasy bolupdyr. Şonuň üçin il arasynda “Saýat” sözüniň soňundan “ly” goşulmasynyň girizilmesi hem şol aýdylyşyndan gelip çykyar. Netije-de, “Saýatly – Hemra” görünüşinde dile getirilipdir. Ol aslynda Mürze Hemranyň lakamy goşulmasy, ýagny onuň Garagoýunly taýpasyna degişlidigini aňlatýär. …
Janer hakynda gysgaça görkezme:
Dowamy bar ….
Dr. Hangeldi OWNUK – Toronto – August 2014
*****************************************
ELWANYYLDYZ-ЭЛЬВАН ЙЫЛДЫЗ-الوان یئلدئز 